Hen phế quản (hen suyễn) là một trong những bệnh mạn tính phổ biến nhất ở trẻ em tại Việt Nam. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hen phế quản ảnh hưởng đến khoảng 10% trẻ em toàn cầu và là nguyên nhân chính gây nhập viện và nghỉ học kéo dài. Tại Việt Nam, tỷ lệ mắc hen ở trẻ em có xu hướng gia tăng, đặc biệt tại các đô thị lớn, nơi môi trường ô nhiễm và tỷ lệ tiếp xúc với dị nguyên cao.
Dù đã có nhiều tiến bộ trong chẩn đoán và điều trị, tình trạng hen phế quản không kiểm soát vẫn diễn ra phổ biến, đặt ra nhiều thách thức trong thực hành lâm sàng. Một nghiên cứu cắt ngang được thực hiện tại Cần Thơ vào năm 2025 trên 344 trẻ từ 4–16 tuổi cho thấy: tỷ lệ hen không kiểm soát lên tới 40,1%, với các yếu tố liên quan bao gồm: tiền sử nhập viện vì hen, kiến thức chăm sóc kém của người giám hộ, và việc không tuân thủ điều trị kiểm soát (controller therapy)
Hen phế quản không kiểm soát là gì?
Theo hướng dẫn của GINA (Global Initiative for Asthma), hen không kiểm soát được xác định khi trẻ có từ 2 trong 4 tiêu chí sau trong vòng 4 tuần:
Xuất hiện triệu chứng (ho, khò khè, khó thở) từ 2 lần/tuần trở lên.
Cần sử dụng thuốc giãn phế quản tác dụng nhanh (SABA) từ 2 lần/tuần trở lên.
Bị giới hạn vận động do triệu chứng hô hấp.
Thức giấc ban đêm do hen.
Ngoài ra, tái nhập viện, cấp cứu vì hen trong vòng vài tháng gần đây cũng là chỉ dấu quan trọng cho tình trạng không kiểm soát.
Nguyên nhân phổ biến khiến hen không được kiểm soát
1. Không sử dụng thuốc kiểm soát đúng cách
Nhiều trẻ chỉ được dùng thuốc cắt cơn (SABA) mà không dùng thuốc kiểm soát viêm lâu dài (corticosteroid dạng hít – ICS). Việc lạm dụng SABA mà bỏ qua ICS khiến tình trạng viêm đường thở tiếp tục âm thầm tiến triển, làm tăng nguy cơ lên cơn cấp và giảm chức năng phổi.
2. Thiếu kiến thức chăm sóc từ phía phụ huynh hoặc người giám hộ
Các dấu hiệu cảnh báo sớm thường bị nhầm lẫn với triệu chứng ho cảm thông thường. Thái độ chủ quan hoặc hiểu sai về bản chất bệnh hen dẫn đến xử trí chậm trễ, sai phương pháp.
3. Không có kế hoạch quản lý và theo dõi chặt chẽ
Hen là bệnh mạn tính, cần theo dõi định kỳ và điều chỉnh điều trị theo từng giai đoạn. Trẻ không được đánh giá lâm sàng thường xuyên, không có kế hoạch hành động cá nhân sẽ khó đạt được kiểm soát bệnh ổn định.
Nhận diện sớm các dấu hiệu hen không kiểm soát
Phụ huynh nên cảnh giác khi trẻ có các biểu hiện sau:
-
Ho dai dẳng về đêm hoặc sáng sớm, kéo dài nhiều tuần.
-
Phải dùng thuốc cắt cơn thường xuyên (hơn 2 lần/tuần).
-
Thở nhanh, mệt khi vận động nhẹ, giảm khả năng tham gia hoạt động thể chất.
-
Nghỉ học thường xuyên vì các triệu chứng hô hấp.
-
Nhập viện hoặc phải thở khí dung nhiều lần trong vài tháng gần đây.
Nếu xuất hiện từ 2 dấu hiệu trở lên, cần đưa trẻ đến bác sĩ chuyên khoa hô hấp để được đánh giá lại toàn bộ phác đồ điều trị.
Biến chứng và hệ lụy của hen không kiểm soát
-
Nếu không được can thiệp đúng cách, hen phế quản không kiểm soát có thể gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng:
-
Suy giảm chức năng phổi không hồi phục, đặc biệt nếu kéo dài đến tuổi dậy thì.
-
Nguy cơ tử vong trong các cơn hen cấp nặng không được xử trí kịp thời.
-
Ảnh hưởng đến tăng trưởng, học tập và tâm lý của trẻ.
-
Gia tăng gánh nặng chi phí y tế cho gia đình do nhập viện, điều trị cấp cứu và sử dụng thuốc không hợp lý.
Biện pháp phòng ngừa và kiểm soát hiệu quả
Để kiểm soát hen một cách chủ động, cần tuân thủ các nguyên tắc sau:
1. Sử dụng thuốc đúng liều, đúng loại và đúng thời gian
Đặc biệt quan trọng là duy trì sử dụng thuốc kiểm soát viêm (ICS) kể cả khi trẻ không có triệu chứng, nhằm ngăn ngừa tái phát và tiến triển viêm mạn tính.
2. Thiết lập kế hoạch hành động hen cá nhân
Kế hoạch này giúp phụ huynh biết cách theo dõi triệu chứng, xử lý cơn cấp, và có lịch tái khám định kỳ. Đây là công cụ quan trọng trong việc phối hợp điều trị giữa gia đình và bác sĩ.
3. Tránh các yếu tố kích phát (hay còn gọi là các yếu tố làm khởi phát hoặc làm nặng thêm bệnh hen) như khói thuốc lá, ô nhiễm không khí, lông thú, nấm mốc trong nhà, thay đổi thời tiết đột ngột, và virus đường hô hấp.
4. Khám chuyên khoa định kỳ
Dù trẻ không có biểu hiện cấp, phổi vẫn có thể đang viêm âm thầm. Khám định kỳ giúp đánh giá mức độ kiểm soát và điều chỉnh điều trị phù hợp với giai đoạn bệnh.
Hen phế quản là bệnh mạn tính nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát được nếu được quản lý đúng cách. Kiểm soát hen tốt giúp trẻ phát triển bình thường cả về thể chất và tinh thần, tránh các biến chứng nặng và nâng cao chất lượng cuộc sống. Việc nhận biết sớm tình trạng hen không kiểm soát, can thiệp đúng lúc, phối hợp chặt chẽ giữa gia đình – nhà trường – bác sĩ là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe hô hấp cho trẻ em.
Tài liệu tham khảo:
1. Huynh, T. et al. (2025). Prevalence and Associated Factors of Pediatric Uncontrolled Asthma in Vietnam. Journal of Asthma, 62(5), 345–353. DOI: 10.1080/02770903.2025.2482988
2. Global Initiative for Asthma (GINA). (2025). Global Strategy for Asthma Management and Prevention. Retrieved from https://ginasthma.org
Thành Tuyên